Bệnh học ngoại cảm lục dâm: hàn trệ can mạch

2019-03-13 01:05 PM

Kinh Can, trong lộ trình ở vùng bẹn, vòng quanh bộ phận sinh dục, qua bụng dưới tản ra 2 bên chânm hàn tà xâm phạm Can mạch làm kinh khí ngưng trệ nên có biểu hiện đau bụng, sán khí.

Biên tập viên: Trần Tiến Phong

Đánh giá: Trần Trà My, Trần Phương Phương

Đại cương

Bệnh Ngoại cảm lục dâm là nhóm bệnh lý có những đặc điểm:

Gây nên do ngoại nhân gồm Phong, Hàn, Thử, Thấp, Táo, Hỏa.

Gây bệnh từ ngoài Kinh lạc đến các Phủ Tạng ở sâu.

Không theo quy luật truyền biến nào.

Bệnh danh luôn bao gồm:

Tên tác nhân gây bệnh.

Vị trí (Kinh lạc, Tạng Phủ) nơi bị bệnh.

Bệnh ngoại cảm lục dâm có 3 mức độ:

Cảm mạo.

Thương.

Trúng.

Bệnh nguyên

Do hàn tà xâm nhập vào Can Kinh.

Bệnh sinh

Kinh Can, trong lộ trình ở vùng bẹn, vòng quanh bộ phận sinh dục, qua bụng dưới tản ra 2 bên chân. Hàn tà xâm phạm Can mạch làm kinh khí ngưng trệ nên có biểu hiện đau bụng, sán khí.

Triệu chứng lâm sàng

Đau nhiều vùng bụng dưới, đau như co thắt, vặn xoắn, cảm giác lạnh bụng.

Đau bụng kinh, đau bụng dưới lan xuống bộ sinh dục. Vùng bụng dưới nổi cục.

Sắc mặt nhợt, tay chân lạnh, mạch huyền.

Bệnh cảnh lâm sàng YHHĐ thường gặp: đau bụng kinh, bế kinh.

Pháp trị

Ôn kinh tán hàn.

Phương dược sử dụng

Ôn kinh thang hoặc Lương phương ôn kinh thang.

Ôn kinh thang:

Có nhiều bài thuốc cùng tên Ôn kinh thang được sử dụng để trị những trường hợp đau bụng kinh. Tuy nhiên, những bài thuốc này có xuất xứ khác nhau và các dược liệu cấu thành cũng khác nhau. Bài thứ 1 có xuất xứ từ cục phương dùng trị huyết hải hư hàn, kinh nguyệt không đều. Bài thứ 2 xuất xứ từ Chứng trị chuẩn hằng trị huyết hải bị hư lãnh, huyết bị rít, khó thông, huyết trắng, bụng đau. Bài thứ 3 xuất xứ từ Thẩm thị tôn sinh dùng cho phụ nữ mạch Nhâm và Xung bị hư, rối loạn kinh nguyệt.

Bài Ôn kinh thang dưới đây xuất xứ từ Kim quỹ yếu lược. Có tác dụng đới hạ, bụng dưới lạnh, kinh bế hoặc ra nhỏ giọt, buổi chiều phát sốt, lòng bàn tay nóng.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Hãn)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Quế chi	Cay, ngọt, đại nhiệt, hơi độc. Tán hàn	Quân
Sinh khương	Ôn, cay. Tán hàn. Hồi dương thông mạch	Quân
Nhân sâm	Ngọt, hơi đắng, ôn. Đại bổ nguyên khí, ích huyết sinh tân	Thần
Mạch môn	Ngọt, đắng, mát. Nhuận phế, sinh tân	Thần
Xuyên khung	Cay, ôn. Hoạt huyết, chỉ thống, hành khí, khu phong	Tá
Đơn bì	Cay đắng, hơi hàn. Thanh huyết nhiệt, tán ứ huyết.	Tá
Bạch thược	Đắng, chát, chua. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Thần
A giao	Ngọt, bình. Tư âm, dưỡng huyết. Bổ Phế, nhuận táo	Thần
Bán hạ	Cay, ôn. Hạ khí nghịch, tiêu đờm	Tá
Ngô thù du	Cay, đắng, ôn, hơi độc. Chữa ăn không tiêu, nôn mửa, đau bụng, tiêu chảy	Thần
Đương quy	Dưỡng Can huyết	Thần
Cam thảo	Ngọt, bình. Bổ Tỳ nhuận Phế, giải độc. Điều hòa các vị thuốc	Sứ

Lương phương ôn kinh thang. Tác dụng: Ôn kinh tán hàn.

Phân tích bài thuốc: (Pháp Hãn)

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Quế chi	Cay, ngọt, đại nhiệt, hơi độc. Tán hàn.	Quân
Nga truật		Quân
Trần bì	Cay, đắng, ôn. Kiện Tỳ, hóa đờm, táo thấp.	Thần
Nhân sâm	Ngọt, hơi đắng, ôn. Đại bổ nguyên khí, ích huyết sinh tân.	Thần
Mạch môn	Ngọt, đắng, mát. Nhuận phế, sinh tân.	Thần
Xuyên khung	Cay, ôn. Hoạt huyết, chỉ thống, hành khí, khu phong.	Tá
Bạch thược	Đắng, chát, chua. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Thần
Ngưu tất	Chua, đắng, bình. Bổ Can Thận, tính đi xuống.	Tá
Bán hạ	Cay, ôn. Hạ khí nghịch, tiêu đờm.	Tá
Đương quy	Dưỡng Can huyết.	Thần
Cam thảo	Ngọt, bình. Bổ Tỳ nhuận Phế, giải độc. Điều hòa các vị thuốc.	Sứ

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Khí hải	Huyệt tại chỗ	Chữa bệnh vùng sinh dục - tiết niệu.
Quan nguyên	Hội của Tam âm kinh và Nhâm mạch
Trung cực	Hội của Tam âm kinh và Nhâm mạch
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm/chân. Huyệt đặc hiệu chữa bệnh sinh dục - tiết niệu.

Phụ lục

Trong bệnh học y học cổ truyền, có những bệnh chứng mà nguyên nhân có thể là ngoại nhân, cũng có thể là những nguyên nhân khác hoặc cả hai. Có trường hợp rất khó xác định nguyên nhân (những trường hợp co giật, động kinh mà khi lên cơn không thể xác định được do nội hay ngoại phong).

Phần phụ lục này sẽ đề cập đến những trường hợp đặc biệt nói trên.

Vị thất hòa giáng

Nguyên nhân và bệnh sinh:

Thấp tà đình đọng. Thấp Vị → Vị bất hòa giáng (đau tức thượng vị, ợ hơi, nấc cục, mửa).

Ăn nhiều thức ăn không tiêu (Thương thực → Vị (Vị khí bất hòa giáng)).

Triệu chứng lâm sàng:

Đau vùng thượng vị, căng tức thượng vị, ợ hơi, nấc cục, ụa mửa ra thức ăn chua nát. Đại tiện mất điều hòa.

Rêu dầy, nhớt dính. Mạch hoạt.

Bệnh cảnh lâm sàng YHHĐ thường gặp:

Trúng thực.

Tiêu chảy cấp.

Trong bệnh cảnh tăng urê máu.

Ốm nghén.

Pháp trị:

Điều Vị giáng khí (nếu do ngoại thấp).

Bài thuốc sử dụng: Bình vị tán (Thái Bình Huệ Dân, Hòa tễ Cục Phương).

Tiêu thực hòa Vị (nếu do ăn nhiều thức ăn không tiêu).

Bài thuốc sử dụng Bảo hòa hoàn (Ấu ấu tu tri).

Phương dược:

Bình vị tán (Thái Bình Huệ Dân, Hòa tễ Cục Phương.

Phân tích bài thuốc:

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Thương truật	Cay, đắng, ấm vào Tỳ, Vị. Kiện tỳ, táo thấp, phát hãn.	Quân
Trần bì	Cay, đắng, ôn vào Vị, Phế. Hành khí, hào Vị, chỉ nôn, hóa đờm, táo thấp.	Thần
Hậu phác	Cay, đắng ấm. Vào Tỳ, Vị, Đại trường. Hành khí, hóa đờm trừ nôn mửa, điều hòa đại tiện.	Thần
Cam thảo	Ngọt ôn. Vào 12 kinh. Bổ trung khí, hòa hoãn, hóa giải độc.	Tá – Sứ

Bảo hòa hoãn (Ấu ấu tu tri)

Phân tích bài thuốc:

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Sơn tra	Chua, ngọt, ấm vào Tỳ, Vị, can. Tiêu thực, hóa tích (do ăn nhiều thịt không tiêu), phá khí, hành ứ, hóa đờm.	Quân
Thần khúc	Ngọt, cay, ấm, vào Tỳ Vị. Tiêu thực hóa tích, khai Vị kiện Tỳ, thông sữa	Quân
Mạch nha	Vị mặn ấm, vào Tỳ Vị. Tiêu thực, hạ khí, khai Vị hòa trung (ăn bột không tiêu).	Quân
Trần bì	Cay, đắng, ôn vào Vị, Phế. Hành khí, hào Vị, chỉ nôn, hóa đờm, táo thấp	Thần
Bán hạ chế	Cay, ấm, độc vào Phế, tỳ, Vị. Hành khí, hóa đờm, táo thấp, giáng nghịch, chỉ nôn, chỉ khái.	Thần
Phục linh	Ngọt, nhạt, bình vào Tâm, Tỳ, Phế, Thận. Lợi niệu thẩm thấp, kiện Tỳ, an thần.	Thần
La bặc tử	Ngọt, cay, bình vào Phế, Tỳ. Hóa đờm, giáng nghịch, lợi niệu.	Tá
Liên kiều	Đắng, lạnh vào Đởm, Đại trường, Tam tiêu. Thanh nhiệt, giải độc, giải cảm thuộc Phong nhiệt, chống nôn.	Tá

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Trung quản	Mộ huyệt của Vị	Kiện Vị
Túc tam lý	Hợp thổ huyệt của Vị	Thanh Vị nhiệt (Tả)
Khí hải	Bể của khí.	Kiện tỳ trừ thấp
Phong long	Lạc của Vị. Huyệt đặc hiệu trừ đờm

Vị âm hư

Nguyên nhân:

Bệnh ôn nhiệt làm tổn thương âm dịch của Vị.

Những trường hợp âm hư lâu ngày sinh nội nhiệt làm tổn thương âm dịch.

Triệu chứng lâm sàng:

Môi miệng khô, nóng. Ăn uống kém, thích uống.

Ợ khan, nấc cục. Đại tiện phân khô cứng. Tiểu tiện ngắn ít.

Lưỡi khô đỏ. Mạch tế sác.

Bệnh cảnh lâm sàng YHHĐ thường gặp:

Viêm dạ dày.

Sau những bệnh có sốt cao kéo dài.

Đái tháo đường.

Pháp trị: Dưỡng Vị sinh tân.

Phương dược: Tăng dịch thang (Thương hàn luận).

Phân tích bài thuốc:

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Huyền sâm	Mặn, hơi đắng, hàn vào phế Vị, Thận. Thanh nhiệt, lương huyết, tả hỏa, giải độc, sinh tân dịch, tán kết.	Quân
Sinh địa	Hàn, ngọt, đắng vào Tâm, can, Thận. Thanh nhiệt, nuôi Thận, dưỡng âm, dưỡng huyết.	Thần
Mạch môn	Ngọt, đắng, mát. Nhuận phế, sinh tân, lợi niệu.	Thần
Thiên hoa phấn	Ngọt, chua, hàn vào Phế, Vị, Đại trường. Sinh tân chỉ khái, giáng hỏa, nhuận táo, bài nung, tiêu thũng.	Thần - Tá
Hoàng liên	Đắng, hàn vào Can Đởm. Thanh nhiệt, trừ thấp, thanh Tâm, trừ phiền, giải độc, thanh Can hỏa sáng mắt, chỉ huyết do nhiệt.	Tá

Nếu táo bón thì gia Đại hoàng.

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Tam âm giao	Giao hội huyệt của 3 kinh âm/chân. Huyệt đặc hiệu chữa bệnh sinh dục - tiết niệu.	Tư âm
Xung dương	Nguyên của Vị.	Dưỡng Vị âm
Công tôn	Lạc huyệt của Tỳ.
Khúc trì Hợp cốc	Phối hợp Khúc trì, Đại chùy, Hợp cốc là kinh nghiệm để trị cảm sốt.	Hạ sốt
Túc tam lý	Hợp thổ huyệt của Vị.	Thanh Vị nhiệt (Tả)
Thiên xu	Mộ huyệt của Đại trường.	Hạ .tích trệ trường vị
Chỉ câu	Kinh hỏa huyệt của Tam tiêu. Có tác dụng tán ứ kết, thông trường vị.	Trị táo bón.

Can trường hư hàn

Bệnh nguyên: cảm nhiễm hàn tà trên cơ địa Tỳ, Thận dương hư.

Bệnh sinh:

Chức năng của Tỳ là vận hóa thủy cốc, được sự hỗ trợ của Thận dương. Nếu Tỳ Thân dương hư thì sẽ đưa đến Tỳ mất chức năng thăng thanh giáng trọc, do đó chức năng truyền tống phân của Đại trường cũng sẽ bị ảnh hưởng, biểu hiện là đi tiêu phân lỏng, đục thường xuyên.

Hàn thấp phạm Đại trường gây mệt mỏi, tay chân lạnh, ăn uống kém. Đồng thời, Tỳ Thận dương suy gây lòi dom, đau lưng.

Triệu chứng lâm sàng:

Người nặng nề, mệt mỏi, mặt trắng, sợ lạnh, chân tay mát lạnh.

Tiêu chảy ra nước và phân xanh như cứt vịt.

Ăn uống kém, lòi dom, tiểu trong dài, đau lưng.

Lưỡi nhợt, rêu mỏng. Mạch trầm, trì tế.

Bệnh cảnh lâm sàng YHHĐ thường gặp:

Viêm đại tràng mãn tính.

Viêm ruột kết thối rửa.

Rối loạn hấp thu.

Pháp trị: Ôn dương lợi thấp.

Phương dược sử dụng: Chân Vũ thang (Thương hàn luận).

Phân tích bài thuốc:

Vị thuốc	Dược lý YHCT	Vai trò của các vị thuốc
Bạch truật	Ngọt, đắng ấm vào Tỳ Vị. Kiện Tỳ, táo thấp, chỉ hãn, an thai.	Quân
Bạch linh	Ngọt, bình vào Tâm, Tỳ, Phế, Thận. Lợi niệu, thẩm thấp, kiện Tỳ, an thần.	Thần
Phụ tử chế	Cay, ngọt đại nhiệt vào 12 kinh. Hồi dương, cứu nghịch, ôn thận, lợi niệu, ôn bổ Mệnh môn.	Thần
Sinh khương	Cay, hơi nóng vào Phế, Tỳ, Vị. Phát tán phong hàn, ôn Vị, chỉ nôn, chỉ tả, hóa đờm, chỉ khái, lợi thủy.	Tá
Bạch thược	Đắng, chát, chua. Nhuận gan, dưỡng huyết, liễm âm, lợi tiểu.	Tá

Công thức huyệt sử dụng:

Tên huyệt	Cơ sở lý luận	Tác dụng điều trị
Thiên xu	Mộ huyệt của Đại trường	Huyệt tại chỗ
Đại trường du	Du huyệt của Đại trường
Khí hải	Bể của khí.
Trung quản	Mộ huyệt của Vị
Tỳ du	Du huyệt của Tỳ	Ôn bổ Tỳ Thận
Mệnh môn	Đặc hiệu dùng chữa chứng chân hỏa hư. Bổ mệnh môn tướng hỏa
Thận du	Bối du huyệt/Thận

Bệnh học ngoại cảm lục dâm: hàn trệ can mạch

Đại cương

Bệnh nguyên

Bệnh sinh

Triệu chứng lâm sàng

Pháp trị

Phương dược sử dụng

Phụ lục

Bài viết cùng chuyên mục

Tâm giao thống (xơ vữa động mạch vành)

Y học cổ truyền bệnh tiểu đường (đông y)

Bệnh học ngoại cảm lục dâm: đại trường hàn kết

Y học cổ truyền mỡ máu tăng cao

Thoát cốt thư: viêm tắc động mạch chi

Phân loại thuốc y học cổ truyền

Y học cổ truyền với miễn dịch và khả năng kháng khuẩn

Y học cổ truyền bại não (đông y)

Bệnh học ngoại cảm lục dâm: hàn thấp khốn tỳ

Kinh nguyệt không định kỳ: điều trị theo y học cổ truyền

Đại cương ngoại cảm ôn bệnh

Y học cổ truyền viêm thận tiểu cầu thận cấp tính

Kinh nguyệt nhiều: điều trị theo y học cổ truyền

Bệnh học ngoại cảm lục dâm: nhiệt kết đại trường

Bệnh học ngoại cảm lục dâm: táo khí thương phế

Kinh nguyệt đến sau kỳ: điều trị theo y học cổ truyền

Y học cổ truyền viêm gan mạn tính hoạt động

Bệnh học can đởm

Y học cổ truyền chứng bất lực (đông y)

Y học cổ truyền nhược năng tuyến giáp (viêm tuyến giáp Hashimoto)

Bệnh học tỳ vị

Bệnh học ngoại cảm lục dâm: can đởm thấp nhiệt

Quá mẫn tính tử ban (viêm thành mạch dị ứng)

Y học cổ truyền thiếu máu huyết tán miễn dịch

Y học cổ truyền tai biến mạch não